Als alle psychologen een euro zouden krijgen voor iedere keer dat wij een cliënt spreken met een ongediagnosticeerde narcistische ex, ouder, partner of sibling dan waren wij met afstand de meest verdienende beroepsgroep van Nederland. Het woord ‘narcist’ zoals het nu vaak wordt gebruikt is een voorbeeld van therapietaal. Deze term verwijst naar woorden en uitdrukkingen die gebruikt worden in de psychologie, en steeds vaker in alledaagse gesprekken opduiken. Therapietaal kan nuttig zijn om mentale gezondheidsproblemen bespreekbaar te maken en om gevoelens en ervaringen met anderen te delen. Het kan echter ook een valkuil zijn, omdat de woorden hun betekenis kunnen verliezen als ze te pas en te onpas worden gebruikt. Het is dus belangrijk om de betekenis van het woord goed te begrijpen.

Dus wanneer voldoet iemand aan de kenmerken van een narcistische persoonlijkheisstoornis, en wanneer is iemand gewoon een ... niet zo aardig persoon? Wat zijn de belangrijkste voorspellers van het ontwikkelen van een narcistische persoonlijkheidsstoornis? En wat is de beste vorm van behandeling?

Wat is het?

Een persoonlijkheidsstoornis is een psychische kwetsbaarheid waarbij iemands manier van denken, voelen en omgaan met anderen vastzit in bepaalde patronen. Deze patronen zijn niet flexibel en kunnen veel spanning of problemen geven in relaties, werk en het eigen zelfbeeld.

Een narcistische persoonlijkheidsstoornis (verder aangeduid met NPS) kenmerkt zich door een combinatie van een behoefte aan bewondering, een gevoel van bijzonder zijn, en moeite met empathie. Er zijn vaak twee kanten in iemand met een NPS aanwezig:

1. De grootse kant

• Iemand kan zelfverzekerd, dominant of arrogant overkomen.

• Dit is vaak een manier om controle te houden en onzekerheid te verbergen.

  2. De kwetsbare kant

• Achter de buitenkant zit vaak een diep gevoel van leegte, schaamte of onzekerheid.

• Er is vaak angst om afgewezen of tekortgedaan te worden.

In de DSM-5 (het internationale handboek waarin psychische stoornissen worden beschreven voor psychologen en psychiaters) wordt de NPS beschreven als een pervasief patroon van grandiositeit (in fantasie of gedrag), behoefte aan bewondering en gebrek aan empathie, beginnend op jongvolwassen leeftijd en aanwezig in uiteenlopende contexten, zoals blijkt uit vijf (of meer) van de volgende kenmerken:

1. Heeft een opgeblazen gevoel van eigen belangrijkheid.

2. Is gepreoccupeerd met fantasieën over grenzeloos succes, macht, genialiteit, schoonheid of ideale liefde.

3. Gelooft dat hij of zij ‘bijzonder’ en uniek is en alleen kan worden begrepen door of moet omgaan met andere bijzondere mensen of mensen (of instellingen) met een hoge status.

4. Heeft een sterke behoefte aan bewondering.

5. Heeft het gevoel bijzondere rechten te hebben.

6. Maakt misbruik van anderen om zijn of haar eigen doelen te verwezenlijken.

7. Heeft een gebrek aan empathie.

8. Jaloezie (op anderen zijn of denken dat anderen jaloers zijn).

9. Is arrogant of hooghartige in houding of gedrag.

Voorspellers en risicofactoren

Het ontstaan van een NPS is nooit door één oorzaak te verklaren. Het gaat meestal om een samenspel van aangeboren eigenschappen en ervaringen in de omgeving.

Een belangrijke factor ligt vaak in de opvoeding en gezinssituatie. Sommige kinderen groeien op in een omgeving waarin ze voortdurend op een voetstuk worden geplaatst: ze horen steeds dat ze bijzonder, uitzonderlijk of beter dan anderen zijn. Dit kan ertoe leiden dat ze later moeite hebben met gelijkwaardigheid en afhankelijk worden van bevestiging.
Aan de andere kant kan een kind juist opgroeien in een gezin waar weinig warmte, aandacht of erkenning is, of waar afwijzing en kritiek overheersen. In zo’n geval kan een kind een ‘grootse buitenkant’ ontwikkelen als een soort harnas om zich te beschermen tegen gevoelens van afwijzing, leegte of minderwaardigheid.
Ook een wisselvallige opvoeding – de ene keer veel bewondering, de andere keer harde afwijzing – kan verwarrend zijn en bijdragen aan een instabiel zelfbeeld.

Daarnaast spelen aangeboren temperament en persoonlijkheidskenmerken een rol. Sommige kinderen zijn van nature gevoeliger voor afwijzing, hebben een sterke drang om te presteren, of nemen graag de leiding. In combinatie met een kwetsbare opvoedingsomgeving kan het de kans vergroten dat narcistische trekken zich ontwikkelen tot een stoornis.

Tot slot beïnvloedt ook de maatschappelijke context de ontwikkeling van een narcistische persoonlijkheidsstoornis. In een cultuur waar de nadruk ligt op succes, prestaties, status en uiterlijk, kan de druk groot zijn om voortdurend bewondering te krijgen en te behouden. Sociale media versterken dit nog verder: likes, volgers en online zichtbaarheid kunnen een voedingsbodem zijn voor het steeds zoeken naar bevestiging van buitenaf.

Wanneer behandeling?

Behandeling is aan te bevelen:

1. Als patronen leiden tot terugkerende conflicten in relaties, gezin of werk.

2. Als er sprake is van ernstige leegte, schaamte of somberheid achter de façade.

3. Bij problemen met middelengebruik of agressie als manier om gevoelens te reguleren of het gevoel van grootsheid te versterken of behouden.

Welke behandeling is het meest passend?

Er zijn verschillende vormen van therapie mogelijk. Ik vind schematherapie een hele passende vorm van therapie omdat we met deze therapie werken aan het herkennen en doorbreken van oude patronen en het vergroten van zelfinzicht en zelfcompassie.

De behandeling is gericht op meer zelfinzicht in kwetsbaarheid en onzekerheid, betere emotieregulatie en het vergroten van empathie en verbinding in relaties.

Conclusie

Samenvattend kan worden gesteld dat er bij veel mensen sprake is van ‘narcistische trekken’, maar dat dit nog niet betekent dat er sprake is van een stoornis. Tevens is het belangrijk om goed te kijken of er sprake is van een momentopname of dat er echt een patroon zichtbaar is waarin iemand in contact met verschillende mensen in verschillende contexten hetzelfde gedrag laat zien dat steeds opnieuw zorgt voor problemen of verlies van contact of een baan.